Om de veiligheid rond het IJsselmeer op de lange termijn te garanderen pleiten Jorryt Braaksma en Martijn Al voor de terugkeer van de getijdenwerking. Er moet dan wel een gat in de Afsluitdijk gemaakt worden.
Door het openen van de Afsluitdijk krijgt Urk zijn ziel weer terug: de spectaculaire ligging aan een dynamische binnenzee
De huidige planvorming rondom het IJsselmeergebied is te eenzijdig. Plannen voor het gebied met betrekking tot klimaatsverandering zijn te veel gericht op het behouden en uitbouwen van het huidige systeem, waarbij landbouw en zoetwatergebruik centraal staan.
Daarom zijn wij in eind 2012 een ontwerpend onderzoek gestart. Dit onderzoek richt zich op een ‘what-if-scenario’ waarbij landschappelijke processen maximaal worden ingezet om het gebied meer ruimtelijke kwaliteit en identiteit te geven, terwijl tegelijkertijd de Nederlandse delta op natuurlijke wijze meegroeit met de zeespiegelstijging. Uitgangspunt was het openen van de Afsluitdijk. We beoogden ideeën te genereren waarbij de potentie wordt onderzocht van de onderbelichte thema’s, zoals cultuurhistorie, nieuwe vormen van landbouw, ecologie en recreatie.
In 1932 werd de laatste opening in de Afsluitdijk gedicht, in het kader van de Zuiderzeewerken. Daarmee werden de Zuiderzee, het door de zee gevormde landschap en de Zuiderzeesteden afgesloten van de Waddenzee. De behoefte aan nieuwe landbouwgrond en het tegengaan van overstromingen vormden de belangrijkste redenen voor de plannen van ingenieur en minister Cornelis Lely.
De Afsluitdijk scheidt het IJsselmeer, een landschap dat door de zee is gevormd, van de Waddenzee
Landschapsvormend proces
In 2008 is opnieuw een Deltacommissie in het leven geroepen, nu voor het maken van een visie op de Nederlandse delta tot het jaar 2100. Dit keer was de aanleiding geen ramp die zich al voltrokken had, maar de verwachte klimaatverandering en de daaraan gekoppelde zeespiegelstijging en grotere variatie in rivierafvoeren. Het deltaprogramma is opgedeeld in een aantal deelprogramma’s, waarvan het IJsselmeergebied er een is. Waar het deelprogramma rivieren meer ruimte zoekt voor natuurlijke systemen, zijn de plannen voor de IJsselmeerregio vooral gericht op handhaving van het huidige systeem: dijken worden versterkt, er wordt een flexibel peilbeheer voorgesteld en de spuicapaciteit aan de Afsluitdijk wordt vergroot. Maar is deze gekozen strategie wel zo duurzaam? Worden op deze manier de problemen niet vooruitgeschoven? De verwachte relatieve zeespiegelstijging tot het jaar 2100 is al ongeveer tachtig centimeter, maar het niveauverschil tussen zee en land blijft ook na 2100 toenemen – tot het jaar 2200 twee tot zelfs vier meter. Er wordt vooral ingezet op het beperken van de risico’s op overstromingen door de dijken te verstevigen, maar hoe zit het eigenlijk met de gevolgen als er onverhoopt toch een dijk doorbreekt?
Langzaam groeit het inzicht dat het inpolderen van land en het bedijken van rivieren en zeearmen negatieve consequenties heeft voor de delta. Waar in het verleden de delta door opslibbing aangroeide, is onze delta nu afgesneden van dit landschapsvormend systeem. De motor achter het landschapsvormend proces – sedimentatie van slib onder invloed van getijden – is stilgevallen. De aan het getijdensysteem onttrokken polders klinken in. Gevolg is dat hoe ouder de polder is, hoe dieper hij onder zeeniveau ligt.
In het plan worden de Afsluitdijk en de Houtribdijk geopend waardoor de motor achter de landschapsvormende processen terugkeert: de zee en de getijden.
Natuurlijke aanslibbing
Wij pleiten voor een omslag in de omgang met de Nederlandse delta. Onze gedachte is de Afsluitdijk en de Houtribdijk te openen waardoor de motor achter de landschapsvormende processen terugkeert. Met inzet van deze processen kunnen we op een andere wijze omgaan met het landschap en de kustverdediging: in plaats van telkens dijken op te hogen, kan de natuur meehelpen om de veiligheid van de delta te vergroten door deze op te laten slibben tot boven het gemiddelde hoogwaterniveau. Een achteruitgaand en wegzakkend landschap verandert in een helend landschap dat meegroeit met de verwachte zeespiegelstijging.
Het inzetten van natuurlijke aanslibbing in kustverdediging is in het onderzoek uitgewerkt voor de IJsselmeerkust van Noord-Holland. Hier zou landinwaarts een tweede waterkering aangelegd kunnen worden. De zone tussen de twee dijken zal soms overstromen. Het in het zeewater aanwezige sediment zal steeds bezinken. Hierdoor zal na verloop van tijd een met de zeespiegelstijging meegroeiend kwelderlandschap ontstaan dat als golfbreker functioneert, waardoor dijken minder opgehoogd hoeven te worden.
Walvissafari
De opening van de Afsluitdijk geeft de oude Zuiderzeesteden en Almere en Lelystad een impuls door de spectaculaire ligging aan een dynamische binnenzee. De steden komen aan een getijdenlandschap te liggen, met kwelders die bij vloed deels onder water komen te staan, en een unieke natuur. Dit alles biedt mogelijkheden voor nieuwe vormen van toerisme, recreatie en visserij.
Lelystad krijgt een nieuwe identiteit door zijn centrale ligging in de IJsseldelta en wordt hét toeristisch centrum – stelt u zich eens voor: terwijl vanaf de kade wordt gevist op wilde zalm, varen in de ochtend toeristen uit voor een walvis- en zeehonden safari, om ’s avonds te genieten van streekgerechten als opgeviste kokkels. Vanaf IJburg en de stadsuitbreidingen op eilanden voor de kust van Almere worden regelmatig zeearenden en tuimelaars gespot. De oude Zuiderzeesteden krijgen hun ziel weer terug. Zo keert de naar IJmuiden uitgeweken Urker vissersvloot terug naar huis om zich op de nieuwe rijke visgronden vol spiering en zalm te richten.
De klimaatverandering vraagt om een visie op de lange termijn. De gekozen strategieën kijken nog niet ver genoeg vooruit. Te verwachten is dat na het jaar 2100 – de tijdshorizon van het huidige deltaprogramma – de problemen van bodemdaling, klink en verzilting niet opgelost, maar erger zijn geworden.
Langs de IJsselmeerkust zorgt een ‘dubbele dijk’ voor een robuust kustverdedigingslandschap.
Pionieren
Een achteruitgaand en wegzakkend landschap kan door het terugbrengen van de getijdendynamiek veranderen in een helend landschap, dat meegroeit met de verwachte zeespiegelstijging. Zodat onze delta ook nog leefbaar is over vijfhonderd jaar. Wereldwijd zinken delta´s. Het plan biedt inspiratie voor de omgang met deze problematiek, zodat we in de toekomst naast dijkenbouw ook een innoverende omgang met waterveiligheid, zoet water en zilte teelten exporteren.
De Afsluitdijk is het symbool van pionieren op het gebied van waterhuishoudkundige ingenieurswerken – toen het afsluiten van de zee een goede oplossing leek voor de toenmalige problematiek. Ondertussen veranderen inzichten en brengt de klimaatverandering nieuwe opgaven met zich mee. Om deze nieuwe opgaven op een goede manier aan te pakken mag het behoud van de Afsluitdijk ter discussie gesteld worden. Of de dijk op de lange termijn helemaal gesloopt moet worden, hangt af van de ernst van de problemen die de komende eeuwen zullen gaan ontstaan door de stijgende zeespiegel en het dalende land.
Innovatie, vooral als het om veiligheid en leefbaarheid gaat, gaat voor cultuurhistorische behoudendheid. Dit neemt niet weg dat wij de cultuurhistorische waarde van de dijk, de Atlantik Wall die erop ligt is en de bouwwerken van onder meer Dudok als zeer waardevol beschouwen. Het gereguleerd openen van de Afsluitdijk op lange termijn kan echter veel potentie bieden voor een duurzame ontwikkeling van zowel de Waddenregio als de IJsselmeerregio. Laten we vooral verder gaan met pionieren, de geschiedenis leert dat dit waardevolle cultuurhistorie oplevert.
Martijn Al werkt vanuit Haarlem als zelfstandig landschapsarchitect. In 2010 is hij afgestudeerd aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam met een toekomstvisie voor het aan de zuidwestkust van India gelegen Fort Cochin. Ook in dit project is niet gekozen voor het conserveren of het naar boven halen van één moment uit het verleden, maar is een nieuw hoofdstuk toegevoegd aan het verhaal van het monument. www.martijnal.nl of @martijnalNL
Jorryt Braaksma studeerde in 2012 af aan de Academie van Bouwkunst in Amsterdam met een strategie om laaggelegen polders in de Eems-Dollardregio op te laten slibben door gebruik te maken van het sliboverschot in de Dollard. Begin 2013 richtte hij met Claire Laeremans LAMA landscape architects op in Antwerpen.
Het ontwerpend onderzoek naar het IJsselmeer kwam mede tot stand door ondersteuning van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. Het onderzoek werd ondersteund door een klankbordgroep met Erik van Slobbe (Alterra), Bert van der Valk (Deltares) en Norbert Dankers (Dankers coastal zone management).
