Ik ben geboren en getogen in Eindhoven. Veel mensen vinden Eindhoven een saaie stad. Het mist de spanning van een historisch stadscentrum. Ze hebben misschien gelijk, maar ook in Eindhoven laat de bebouwing de fascinerende geschiedenis van de stad zien.

Recent zijn twee grote voormalige fabrieksterreinen van Philips herontwikkeld: Strijp-S en het naastgelegen Strijp-R. Helaas zijn de betrokken partijen er niet voldoende in geslaagd om het karakter van de plek, de bewoners en gebruikers een significant onderdeel te laten zijn van de herontwikkeling. Velen zijn lovend over deze herontwikkeling, maar is de herontwikkeling van Strijp-S en –R wel terecht een succes te noemen?

Met herontwikkeling hopen de betrokken organisaties Strijp-S te transformeren naar een “nieuw, dynamisch, bruisend stadsdeel”. Toen ik recent met mijn vader, een geboren Eindhovenaar, door het gebied reed, deed hij een interessante observatie: hij herkende het gebied niet meer. Door de opmerking van mijn vader kon ik mijn unheimische gevoel bij Strijp-S een plek geven: er is zoveel veranderd dat het karakter van de buurt (waaraan mijn vader altijd refereerde bij Strijp-S) is verloren. Deze voor de stad kenmerkende buurt is bijna plaatsloos geworden. Een houvast voor de lokale identiteit is weggeknipt.

Strijp-S 1979: hoge dichtheid en variëteit aan bebouwing met, ondanks het afgesloten karakter, toch een sterke verbinding met omliggende voormalige arbeiderswijken. Het overgrote deel van de bebouwing is gesloopt en (wordt) vervangen voor nieuwbouw en nieuwe infrastructuur. Bron: Hans Aarts.

Strijp-S 1979: hoge dichtheid en variëteit aan bebouwing met, ondanks het afgesloten karakter, toch een sterke verbinding met omliggende voormalige arbeiderswijken. Het overgrote deel van de bebouwing is gesloopt en (wordt) vervangen voor nieuwbouw en nieuwe infrastructuur. Bron: Hans Aarts

Nieuwe focus op karakter

Zoals in de Visie Erfgoed en Ruimte (2011, Ministerie van OCW), met het motto Kiezen voor Karakter wordt genoemd, is het (historisch) karakter van een plek van grote waarde voor de samenleving, omdat het een unique selling point vormt voor de economie en het toerisme, een rijke referentie geeft voor sociale verbinding en identiteit en een onuitputtelijke bron is voor onze culturele ontplooiing. De focus op een grotere context en de verbinding van erfgoed met andere sectoren heeft als resultaat dat karakteristieken kunnen worden doorvertaald naar effectieve strategieën voor ontwikkeling en behoud. Ik vind het ondenkbaar dat in Strijp-S en in overtreffende trap Strijp-R zeldzame stedelijke karakteristieken niet worden gebruikt, maar juist worden gesloopt en daarmee bestaande kwaliteiten niet worden erkend.

De voormalige bebouwing in Strijp-R. Bron: Robert de Greef.

De voormalige bebouwing in Strijp-R. Deze fabrieksgebouwen, perfect te gebruiken als loft of bedrijfsruimte, zijn gesloopt en vervangen door moderne rijtjeswoningen. Bron: Robert de Greef.

Strijp-S –R en –T

De terreinen Strijp-S, Strijp-R en Strijp-T (De Beuk) vormen samen een voorbeeld van een breuk tussen herontwikkelingsplannen en het karakter van de plek: men heeft de plaatsgebonden karakteristieken niet voldoende meegenomen in de planvorming. De grote fabrieksgebouwen van Strijp-R zijn gesloopt en vervangen door hofjes met witte rijtjeswoningen in een oosterse nieuwbouwstijl. Enkele kleine historische objecten worden omsloten door deze misplaatste hofjes en door villa’s. Het atelier van de bekende designer Piet Hein Eek, gevestigd in oude fabriekspanden op het voormalige Strijp-R terrein, is een uithangbord van het wereldberoemde Eindhovens design, maar heeft de verbinding met deze wijk compleet verloren door de plaatsloze architectuur van de omliggende nieuwbouw. Het atelier had een creatieve impuls kunnen geven aan de herontwikkeling, maar het is momenteel een vreemde eend in de bijt; een eiland in een saaie nieuwbouwwijk op een locatie waar voorheen de technologie floreerde. Een grote gemiste kans voor de herontwikkeling.

Op het Strijp-S terrein is de herontwikkeling net zo rigoureus. Hier zijn een aantal kenmerkende gebouwen blijven staan en herontwikkeld tot o.a. kantoorlocaties, creatieve hotspots, lofts en tot een horeca-/evenementenfunctie. Het overgrote deel is of wordt gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Het gesloten karakter van het fabrieksterrein is letterlijk en figuurlijk (met geweld) opengebroken. Het unheimische gevoel van mijn vader zal alleen nog maar sterker worden en de diversiteit aan karakteristieke fabriekspanden zal sterk worden afgeslankt. Vroeger was er veel reuring, maar momenteel zijn de straten leeg en verlaten. Het aangrenzende Strijp-T terrein is later gebouwd en minder aangetast. Daar is het karakter van het fabrieksterrein nog wel zichtbaar in het straatbeeld, met als resultaat een spannende en sprekende omgeving.

Strijp-S in 2015/2016 met veel leegte. Bron: Nieuwbouw Eindhoven

Strijp-S in 2015/2016 met veel leegte. Een deel van de bestaande bebouwing zal volgens planning nog worden gesloopt. Bron: Nieuwbouw Eindhoven

Identiteitsvorming

De lokale affiniteit van de bevolking met Philips is terzijde gelegd bij de planvorming van de herontwikkeling van Strijp-S en -R. De zwakke lokale identiteitsvorming van de Eindhovenaren had bij het herontwikkelen kunnen worden versterkt door de zichtbaarheid van het indrukwekkende verleden in de bebouwing van dit deel van de stad. In dagblad Trouw (C. van Limpt: Het landschap is ontmenselijkt, 11 mei 2016) stellen de Vlaamse schrijver Chris de Stoop en landschapsarcheoloog Jan Kolen over de noodzaak van cultuurhistorische ankerpunten in de leefomgeving: “Met de verwoesting van hun betekenisvolle landschap verliezen de bewoners ook hun daarmee verbonden geschiedenis en herinnering. Referentiepunten in een landschap zijn zo ongelooflijk belangrijk voor mensen om hun geheugen aan op te hangen. Ze kunnen niet zonder.(…) Met het verdwijnen van al die referentiepunten verlies je niet alleen je geschiedenis, geheugen en identiteit maar wordt jou je toekomst ontnomen”, Langs deze redeneerlijn ontneemt de herontwikkeling van Strijp-S en –R het recht van de Eindhovenaren op hun geschiedenis.

Aanwezige karakteristieken gebruiken

Herontwikkelingsprojecten in Nederland worden nog sterk gekenmerkt door slopen, vernieuwen en moderniseren terwijl er financiële, economische, duurzaamheids- en sociale winst kan worden geboekt door op een terughoudender en meer respectvolle manier met ons erfgoed en ons verleden om te gaan. Dit komt de levendigheid, sociale cohesie en betaalbaarheid van woningen en werkruimte voor jonge (talentvolle) mensen ten goede. Bovendien heeft de overheid handvaten gegeven om rekening te houden met het karakter van de plek bij herontwikkeling, in de vorm van de Visie Erfgoed en Ruimte of de studie Karakterschetsen van het Netwerk Erfgoed en Ruimte. De kern van het slagen van herontwikkelingsprojecten is naar mijn mening het begrijpen van de verbinding van de plek met de geschiedenis en de bewoners/gebruikers. Het op grote schaal slopen van (onderdelen van) gebouwen verzwakt deze relatie en kan als gevolg hebben dat de plek plaatsloos wordt.

Men kan niet eerlijkerwijs spreken van een geslaagde herontwikkeling wanneer de aanwezige karakteristieken, gebouwen en infrastructuur niet voldoende zijn gebruikt in de plannen. Wanneer nieuwbouw de overhand krijgt en oude kenmerken grotendeels worden genegeerd, kan men beter spreken over ontwikkeling i.p.v. herontwikkeling. 

Moderne bebouwing (stadswoningen) en infrastructuur Strijp-S. Bron: Marco Derksen.

Moderne bebouwing (stadswoningen) en infrastructuur Strijp-S. Bron: Marco Derksen.

Spanningsveld         

Uiteraard hebben we te maken met een spanningsveld tussen de belangen van de overheid, de erfgoedsector en de (vastgoed)ontwikkelaars. Partijen in de erfgoedsector hebben hun conserverende houding de laatste jaren in toenemende mate geopend. Hierdoor zijn er goede kansen ontstaan voor succesvolle herontwikkelingen. De herontwikkeling van Strijp-S en –R lijkt echter vooral te zijn bepaald door nieuwbouw en nieuwe infrastructuur. Ik mis in de herontwikkelingsplannen een rol van een erfgoedprofessional die de waarde, kansen en mogelijkheden van het erfgoed vertegenwoordigd. Het doet onwetendheid binnen de lokale overheden vermoeden.

Daarom daag ik de betrokken partijen graag uit om kritisch te zijn. Is hoeverre is er daadwerkelijk rekening gehouden met de lokale karakteristieken? Is zoveel nieuwbouw echt nodig geweest op Strijp-S en –R of had nieuwbouw ook op andere locaties kunnen plaatsvinden? Ik nodig u uit om zelf een kijkje te nemen in Eindhoven en uw eigen kritische mening over de herontwikkeling van karakteristieke plekken te vormen. Ik zie uit naar uw reactie.

 

is zelfstandig adviseur Stedelijke Ontwikkeling & Erfgoed. Hij studeerde Sociale Geografie & Planologie (UvA) en Erfgoedstudies (VU). Na aangesloten te zijn geweest bij Stichting WaterHeritage, is hij momenteel woonachtig in Guayaquil, Ecuador en werkzaam als zelfstandige. Rutger observeert, onderzoekt en formuleert een kritisch standpunt om aanbevelingen te kunnen opstellen over allerlei onderwerpen met betrekking tot de stad.

Discussie over sloop is een bijzonder actueel onderwerp in Eindhoven. Op 10 augustus 2o16 verscheen in het Eindhovens Dagblad een artikel over het karakteristieke Eindhoven Packaging gebouw, dat afsluit met een conclusie die aantoont hoe nutteloos de sloop is: “Wat er daarna (red: na de sloop) gebeurt, is nog niet bekend”.