Rio de Janeiro maakt zich op voor het WK voetbal en de Olympische Spelen van 2016. Binnen het programma Cidade Olímpica investeert de stad in de verbetering van (toeristische) infrastructuur en sportfaciliteiten, maar ook in culturele en sociale projecten. Één van de belangrijkste stedelijke projecten binnen dit programma is Porto Maravilha. Het betreft de herstructurering van de oude havengebieden direct ten noorden van het centrum. Door het wegvallen van de havenactiviteiten en een verhoogde snelweg die hier loopt was het gebied ondanks de strategische ligging verloederd. Het project Porto Maravilha heeft als doel het gebied weer een levendig onderdeel van de stad te maken.
Plein in Rio de Janeiro in verbouwing voorafgaand aan het WK voetbal. foto: Rob Schram
Naast de havengebieden omvat het project ook de oude wijken Gamboa, Santo Cristo and Saúde, kleinschalige buurten met verouderde bebouwing. Deze wijken, gesticht door de Portugese migranten lagen ooit aan de Guanabarabaai, de oorspronkelijke havengebieden van Rio de Janeiro. In de achttiende en negentiende eeuw was dit het centrum van de slavenhandel – hier werden meer dan 500.000 Afrikanen aan land gebracht en in de aangrenzende wijk als slaaf verhandeld. Door landaanwinning aan het begin van de vorige eeuw konden haven worden uitgebreid. De wijken kwamen in het binnenland te liggen en de (fysieke) herinneringen aan de slavenhandel verdwenen uit het zicht.
Rijke invloed
Tijdens archeologische werkzaamheden in het kader van Porto Maravilha kwamen relicten van het slavernijverleden weer aan het licht. Zo werden de kades waar de slavenschepen aanmeerden, de ‘Cais do Valongo e da Imperatriz’, blootgelegd. De kade is nu als archeologische vindplaats in de openbare ruimte opgenomen. De vele slaven die direct na de uitputtende reis omkwamen werden in een massagraf verbrand. Deze plek, die ook gebruikt werd voor het dumpen van vuil werd al in 1996 ontdekt door de eigenaar van één van de huizen die hier later gebouwd zijn. In dit huis is nu het Instituto Pretos Novos (Instituut van de Nieuwe Zwarten) gevestigd, waar voorlichting over het slavenverleden wordt gegeven.
De voormalige kade waaraan slavenschepen arriveerden. foto: Rob Schram
Porto Maravilha kent meer plekken die een fysieke relatie hebben met het slavernijverleden. Zes daarvan zijn opgenomen in een route door het gebied die het slavernijverleden van Rio de Janeiro tastbaar maakt en nieuwe en objectieve inzichten geeft. De route schenkt niet alleen aandacht één van de meest zwarte bladzijden van de Braziliaanse geschiedenis maar zeker ook aan de rijke invloed die de Afrikaanse immigranten op de Braziliaanse cultuur hebben uitgeoefend: kleding, eten, kunst, dans en muziek. Zo is in dit gebied de samba ontstaan. De route staat prominent benoemd op de website. Dat is vooruitstrevend te noemen, maar dit voorbeeld vertelt niet het hele verhaal.
Hoewel de slavernij in Brazilië is 1888 is afgeschaft, kent het land nog een sterke sociale segregatie. Het slavernijverleden is daarmee het verhaal van miljoenen, veelal arme Brazilianen die, hoewel vrij, vaak in de favela’s wonen. Binnen het project Porto Maravilha bevindt zich Morro da Providência dat wordt beschouwd als de eerste favela van Rio de Janeiro. Maar in Brazilië is men nog niet gewend favela-bewoners te betrekken bij stedelijke projecten, niet voor niets zijn favela’s toonbeelden van de zelforganiserende stad, en ook maatschappelijk hebben deze mensen minder kansen.
Het Instituto Pretos Novos (instituut van de Nieuwe Zwarten). foto: Rob Schram
Recente protesten
Het is overigens ook niet zo dat deze groep helemaal aan hun lot wordt overgelaten. Er zijn sociale programma’s om de leefomstandigheden te verbeteren en educatieprojecten. Daartegenover staan echter de berichten over een overheid die met harde hand favela’s afbreekt of in het kader van de veiligheid ‘schoonveegt’. Daarbij speelt het risico van gentrification: door de stijgende huizenprijzen en speculatie (zelfs voetbalster David Beckham schijnt al een woning in een favela te hebben gekocht) worden de huizen in deze buurten te duur voor de bewoners die op deze woningen aangewezen zijn. Dit speelt ook in Morro da Providência, juist dóór de investeringen voor het project Porto Maravilha. Voor deze gemeenschappen zijn weinig alternatieven voorhanden. De recente protesten tegen het WK zijn hiervan het gevolg: wel geld voor de FIFA, geen geld voor de voor de eigen bevolking.
Tegen deze achtergrond is het bijna spectaculair te noemen dat het Afrikaans erfgoed een prominente plaats heeft in prestigieus stadsproject. Het zegt misschien wel iets over de Braziliaanse samenleving die volwassen wordt, die ruim 125 jaar na dato een plek kan geven aan het bewogen verleden en de rijkdom van de diversiteit binnen de Braziliaanse samenleving begint in te zien.
De kernwaarden van de internationale Olympische beweging, die in 2016 in Rio neerstrijkt gaan uit van eendracht en verbondenheid: meedoen is belangrijker dan winnen. Rio de Janeiro geeft Afrikaans erfgoed in de voorbereidingen op de Olympische Spelen een prominente plaats. Het gaat hierbij ook niet om winnen, het is geen marketing, maar om het verbinden van bevolkingsgroepen. Het is een eerste stap, waarbij een relatief jong land erfgoed inzet om haar veelzijdigheid te tonen.
Herstructurering de oude havengebieden van Porto Maravilha. foto: Rob Schram
Rob Schram (1975) is projectleider en stedenbouwkundige. In 2002 is hij afgestudeerd aan de Technische Universiteit Eindhoven met een afstudeerproject over de Braziliaanse stad Belo Horizonte. Tijdens een recent bezoek aan Brazilië hield hij een blog bij. Dit artikel is een bewerking van één van deze blogs. Zie ook http://robbrazilblog.blogspot.nl/ of volg Rob Schram op twitter: @rob_schram.
