Het verdwenen Huize Moerenburg in de Tilburgse stadstand is herrezen als een hedendaagse attractie. MTD Landschapsarchitecten ontwierp een gewilde plek dat door de raadselachtige uitingsvorm bij bezoekers en passanten verwondering oproept. Een gevaar ligt op de loer: een overdaad aan infobordjes kan het mysterie verstoren.
Foto: MTD Landschapsarchitecten
Mystieke verschijning
Wie in de Tilburgse stadsrand over de eeuwenoude Moerenburgseweg fietst stuit vroeg of laat op een zware cortenstalen poort. Op beide pilaren ter weerszijden houden twee hardstenen leeuwen de wacht. De poort is de doorgang naar een op het eerste gezicht vreemde constructie. Bij nadere beschouwing herkent de bezoeker het bouwwerk als de voor- en zijgevels van een landhuis. De stellage omsluit een trapeziumvormig voorplein en bestaat uit een grote voordeur in het midden, forse ramen in de boven- en onderverdieping, een zonnewijzer en een daklijst. Het ‘huis’ staat op een podium met zicht op het wuivende riet van het naastgelegen helofytenfilter. In de verte verraden torenflats en hijskranen de nabijheid van het Tilburgse stadscentrum.
Het bouwwerk is een hedendaagse representatie van Huize Moerenburg – een parochie en predikantenwoning die tot halverwege de achttiende eeuw op deze plek heeft gestaan. Vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw was het terrein rondom het huis in gebruik als rioolwaterzuiveringsinstallatie. Sinds 2005 wordt het gebied alleen nog gebruikt als waterbuffer om overtollig regenwater op te slaan. Om het regenwater te zuiveren is een helofytenfilter aangelegd, een moerassysteem waarin riet de vuile deeltjes uit het water filtert. Als het water schoon genoeg is wordt het afgevoerd naar nabijgelegen beekjes.
Voor de gemeente Tilburg en waterschap De Dommel is het zogenoemde ‘Landschapspark Moerenburg’ de drempel tussen de stad en het landelijk gebied van Nationaal Landschap Het Groene Woud. De gemeente en het waterschap vroegen MTD Landschapsarchitecten uit Den Bosch te onderzoeken welke inrichting past bij de nieuwe functie als landschapspark.
Aanvankelijk richtten de ontwerpers zich op de mogelijkheden van de gebouwen en betonnen structuren van de zuiveringsinstallatie. Maar toen in de zuidoosthoek van het gebied de restanten van Huize Moerenburg werden blootgelegd, besloten zij deze locatie aan te grijpen om een nieuwe plek te maken. Het ontwerp van de cortenstalen constructie is gebaseerd op de enige beeldbron van Huize Moerenburg: een anoniem schilderij uit omstreeks 1700. Het schilderij – dat in de natuurstenen vloer voor de poort is gegraveerd – heeft een vertekend perspectief, en geeft daardoor een zonderling beeld van het huis en de achterliggende renaissancetuin. Het hellende voorplein en de wijkende gevelconstructie zijn een letterlijke vertaling van het huis en het plein op het schilderij. Aan het einde van een mooie vrijdag in juni, tegen de achtergrond van de ondergaande zon, is de cortenstalen installatie een mystieke verschijning. Wandelaars kijken vol verwondering naar het metershoge bouwwerk. Wat is dit, wat moet het voorstellen? In de stad geven meerdere Tilburgers te kennen de betekenis van de stellage niet te kennen. ‘Moerenburg? Dat is toch dat nieuwe park met dat bruine ding.’
Anoniem olieverfschilderij ‘T Huys Moerenburgh’, circa 1700. Collectie Noordbrabants Museum
Cultuurhistorie als plek van nu
Dat het verhaal van Huize Moerenburg voor de meeste bezoekers van het landschapspark niet bekend is, doet niets af aan de kwaliteit van de plek. De installatie, het podium, de helofytentuin – tezamen roepen ze een eigentijdse ruimtelijke beleving op. Huize Moerenburg is er wel, maar door de transparantie – je kunt door de gevel heen lopen – ook weer niet. Door het gebruik van moderne materialen en het aanbrengen van bouwkundige onjuistheden – de constructie heeft bijvoorbeeld geen hoeken – zijn de ontwerpers erin geslaagd om op basis van een cultuurhistorisch object een plek van nu te maken. Het cortenstalen ‘landhuis’ symboliseert de doorgangsfunctie van park Moerenburg op de grens van de stad en het landelijk gebied. Langs de industriële en stenige wereld van de zuiveringsinstallatie is het roestbruine, herrezen Huize Moerenburg de entree naar het idyllische Brabantse land van schuren, beekdalen, cafés en boomgaarden.
De ontwerpers van MTD Landschapsarchitecten hebben een aantrekkelijke plek gemaakt dat door de moderne vormgeving uitnodigt tot gebruik en verblijf. Mensen uit de buurt laten hun hond uit over de graspaden tussen de watergangen van de kort gemaaide rietvelden. Een groepje jongeren picknickt op de rand van het podium. Op zomeravonden is er muziek en toneel.
Informatieborden funest voor beleving
Helaas ontkomt ook deze plek niet aan de dwangmatige behoefte om de geschiedenis van het huis over het voetlicht te brengen. Op maar liefst drie verschillende informatiebordjes – in uiteenlopende stijlen – wordt het historische verhaal van Moerenburg vertelt. Een groot bord naast de poort spant de kroon: de bezoeker ziet een quasi-historische tekening van een soort landgoed, compleet met pauwen en deftig servies.
Door in tekst en beeld de plek en het bouwwerk te associëren met een bepaalde tijdsperiode, en in dit geval met de sfeer van een landgoed, wordt Moerenburg in een historisch keurslijf geplaatst. Dat wringt – op zo’n moderne en nieuwe plek dienen de historische feiten ondergeschikt te zijn aan de interpretatie en het gebruik door bezoekers en omwonenden.
Foto: Mark Hendriks
Het huis is niet op natuurgetrouwe wijze herbouwd. Het is ook geen monument waarover tekst en uitleg nodig is. De restanten van Huize Moerenburg zijn alleen gebruikt om een nieuwe plek te maken aan de rand van een grote en drukke stad. Het landschap hoeft zich hier niet te ‘verklaren’ – het in de grond gegraveerde schilderij en de waterzuivering geven genoeg informatie, de rest is aan de fantasie van de bezoekers.
De kracht van het nieuwe Moerenburg is dat het door haar raadselachtige uitingsvorm verwondering oproept – dat maakt de plek interessant voor mensen, daardoor nestelt het zich in hun geheugen. Een deel van hen zal terugkomen, in een poging om het raadsel alsnog te ontrafelen. Teveel cultuurhistorische informatie kan de charme van zo’n mysterie alleen maar verstoren.
Mark Hendriks (1980) is journalist en redacteur op het gebied van ruimtelijke ordening, stedenbouw en landschapsarchitectuur. Dit verhaal is een bewerking van een artikel dat binnenkort in ‘scape magazine verschijnt.
Locatie Landschapspark Moerenburg: Tilburg
Ontwerpers: MTD Landschapsarchitecten
Opdrachtgever: gemeente Tilburg, waterschap De Dommel
Oppervlakte: 3,8 ha
3 comments
Marc Kocken says:
Aug 9, 2013
Mark, ik ben het met je eens dat de veelvoud aan infopanelen ‘too much’ is voor deze locatie, dat hebben wij ook gesteld en overeengekomen was dat de twee kleine borden zouden verdwijnen als het grote zou zijn geplaatst. Dat blijkt echter nog niet te zijn gebeurd waardoor het geheel nu detoneert.
Dat de plek geen uitleg behoeft, spreek ik tegen op basis van de contacten die ik ter plaatse heb gehad met bewoners en toevallige bezoekers. De aanvullende informatie prikkelt de fantasie blijkens de contacten nog meer en geeft het stalen frame op die plek meer context. Niet iedereen is goed belezen en cultuurhistorisch onderlegd…
Ik ben archeoloog en als adviseur betrokken geweest bij de totstandkoming van de visualisatie. Samen met Kelvin Wilson heb ik het grote infopaneel gemaakt op verzoek van de gemeente Tilburg.
Marc Kocken
Alexandra Mars says:
Aug 20, 2013
Werkend en wonend in de provincie met welhaast de meeste informatiepanelen van het hele land, kan ik mij goed vinden in de strekking van het verhaal van Mark. Te veel en te vaak plaatsen wij bordjes waar je die liever niet wilt zien omdat ze de eigen verbeelding en beleving letterlijk en figuurlijk in de weg staan. Echter, onzichtbare archeologische monumenten zoals het voormalige Huize Moerenburg – niet voor niets is collega archeoloog Marc Kocken bij de herinrichting betrokken – winnen aan zeggingskracht wanneer het verhaal van de plek of het object wordt verteld. Het is te kort door de bocht om te stellen dat “de restanten van Huize Moerenburg alleen zijn gebruikt om een nieuwe plek te scheppen aan de rand van een grote en drukke stad.” En dat “het geen monument is waarover tekst en uitleg nodig is.” Zonder de aanwezigheid in de bodem van de funderingen van Huize Moerenburg zou het nieuwe landschapspark helemaalniet op deze plek zijn aangelegd en er bovendien heel anders hebben uitgezien. Huize Moerenburg is dé bepalende inspiratiebron geweest voor het ruimtelijke ontwerp. Daarom mag én moet het cultuurhistorische verhaal erachter verteld of verklaard worden. Dat hoeft niets af te doen aan de eigen, hoogst individuele beleving van de nieuwe ruimtelijke inrichting. In tegendeel, ruimtelijke vormgeving en informatievoorziening kunnen elkaar in de regel prima versterken.
Over de vormgeving en omvang van het informatieve verhaal kun je van mening verschillen. Tegenwoordig zijn de mogelijkheden legio. Zie bijvoorbeeld de nieuwe informatievoorziening bij de Drentse hunebedden, waar is gekozen voor verschillende belevings- en kennisniveaus. Naast de traditionele ‘tekst op een bordje’ is ook informatie opvraagbaar via je smartphone. Het zomer-hunebedden-seizoen loopt teneinde en de eerste reacties op de nieuwe informatievoorziening lijken onverdeeld positief…
Alexandra Mars
Beleidsadviseur archeologie en ruimte, provincie Drenthe
Bas van der Pol says:
Aug 29, 2013
Mark,
Goed dat je zo nu en dan terugkeert in je ‘thuisstad’ en erover blijft schrijven. Je hebt gelijk. Deze info bordjes doen afbreuk aan de beleving van de plek. Ik geloof wel dat het verhaal van Moerenburg een eigen waarde vertegenwoordigd. Dag mag verteld worden. Het tableau dat is opgenomen in het ontwerp lijkt me daarvoor meer dan voldoende. Wie geprikkeld is om meer te willen lezen kan zich verliezen in het uitgebreide digitale archief van het Regionale Archief Tilburg (RAT). Of een van de vele uitstekende publicaties aanschaffen, die de Stichting tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed en de gemeente Tilburg over Moerenburg maakten.
Bas van der Pol