In oktober organiseerde VOER een ‘call for blogs’ met de vraag: “Wat is de publieke waarde van erfgoed?”, om in aanloop naar het Nationaal Monumentencongres op 14 november 2013 met het thema “Hooggeëerd publiek!” al visies te delen over de verhouding tussen publiek en de monumentensector. Sanne de Koning gaf antwoord op de vraag met onderstaande blog.
Verbouwing tramremise Amsterdam. Foto: Evert Verhagen (Creative Cities)
Ons erfgoed is zoveel waard als de waarde die het publiek eraan toekent. De waarde van erfgoed in het domein van de ruimtelijke kwaliteit is evident. Iedereen voelt en ervaart hoe erfgoed een plek voorziet van een verhaal en daarmee van identiteit en betekenis. Het behoud van erfgoed vanwege haar cultuurhistorische waarde wordt erkend en is verankerd in overheidsbeleid.
Een betoog over het begrip ‘publieke waarde’ dreigt al snel verloren te gaan in een uiteenzetting over de betekenis van dat begrip en een hoge mate van abstractie. Dit betoog gaat uit van de betekenis die ik zelf aan het begrip ‘publieke waarde’ toe ken. Voor mij betekent de publieke waarde van erfgoed; de waarde die het publiek toekent aan erfgoed, zowel impliciet als expliciet. Het publiek bestaat binnen mijn definitie uit iedereen die met erfgoed in aanraking komt; burgers, overheid en bedrijfsleven.
De expliciete waardetoekenning aan erfgoed door het publiek wordt ervaren en beleidsmatig ondersteund. Zo is bijvoorbeeld wetenschappelijk aangetoond dat mensen graag meer betalen om te wonen in een monument. Het opknappen van een monument verhoogt tevens de financieel-economische waarde van woningen in de directe omgeving. En talrijk zijn de voorbeelden waarbij herontwikkeling van erfgoed niet alleen zorgt voor behoud van erfgoed maar tevens een positieve economische impuls geeft aan de directe omgeving. Expliciete waardering van erfgoed is waarneembaar en kwantificeerbaar.
Dat ligt anders bij impliciete waardetoekenning waarbij het publiek een sociaal-maatschappelijke en/of cultuurhistorische waarde toekent aan erfgoed. De overheid kent waarde toe door bescherming van erfgoed. De samenleving waardeert erfgoed door de ervaring van de aanwezigheid ervan, maar is zich dat niet altijd bewust. Het is van belang om onder invloed van een steeds verder terugtrekkende overheid, de samenleving meer bewust te maken van de waarde van erfgoed. Pas als de samenleving zich bewust wordt van de waarde van erfgoed, en deze waarde expliciet wordt gemaakt, ontstaat meer maatschappelijk draagvlak voor het behoud ervan.
Men blijft op zoek naar de waarden van erfgoed om het behoud ervan door bijvoorbeeld hergebruik te legitimeren. Overheid, bedrijven, burgers en instellingen belijden allen met de mond hoe belangrijk het behoud van erfgoed is voor de kwaliteit van onze leefomgeving. Maar wie draagt er vervolgens daadwerkelijk een steentje bij?
Zo onderkent een ieder het belang van behoud van het religieus erfgoed als belangrijke cultuur- en identiteitsdrager. Bisdom en kerkbesturen dragen een grote financiële verantwoordelijkheid voor de instandhouding van dit erfgoed. De ontkerkelijking heeft echter tot gevolg dat religieus erfgoed met omvangrijke leegstand en daarmee verval wordt bedreigd. Is het de verantwoordelijkheid van enkel de kerkelijke organisaties om het religieus erfgoed te behouden voor de toekomst?
Iedereen heeft baat bij de instandhouding van religieus erfgoed; burgers, overheid en bedrijfsleven. Maar hoe zorgen we ervoor dat allen die belang hebben bij instandhouding van dit erfgoed, het publiek, ook hun verantwoordelijkheid nemen? Of accepteren we dat de impliciete publieke waardering niet wordt vertaald naar brede maatschappelijke verantwoordelijkheid voor behoud van het religieus erfgoed?
Ik ben ervan overtuigd dat toename van publieke bewustwording kansen biedt voor het behoud van ons erfgoed. Voorwaarde is dan wel dat het debat over waardestelling en waardetoekenning moet verschuiven van hogere bestuurlijke organen naar lokale bestuurders en burgers. Zo kunnen bewoners van een kleinere dorpskern actief betrokken worden bij initiatieven tot behoud van de plaatselijke kerk. Die betrokkenheid en participatie zal leiden tot nieuwe kansen voor het instandhouden van erfgoed. De lokale gemeenschap kan haar waardering vertalen in concrete bijdragen in de vorm van kennis, netwerk, materialen, tijd en geld. Vervolgens kan die inbreng op een professionele wijze gecoördineerd en ingezet worden bij herbestemmingsprocessen. Dit vergt een nieuwe kijk op de manier waarop deze processen gefinancierd en georganiseerd worden, maar het is mogelijk! Recente onderzoeken en praktijkervaringen in mijn directe omgeving tonen dat aan.
Maak burgers deelgenoot van zowel het leegstandsprobleem als de zoektocht naar een oplossing tot instandhouding. Pas dan wordt zichtbaar wat daadwerkelijk de publieke waarde van erfgoed is, uitgedrukt in de mate van betrokkenheid en participatie van het publiek.
Sanne de Koning werkt als erfgoedprofessional bij Dedato.nu. Dedato.nu ontwikkelt herbestemmingsvisies voor gebouwen en vertaalt deze vervolgens in een realistisch plan. Zij werken daarbij samen met social entrepreneurs, architecten, bouwers, fondsenwervers, financiers, onderwijsinstellingen en adviseurs.
