Op 9 oktober organiseerde Platform VOER in samenwerking met STIPO de tweede Erfgoed hack. In deze sessies komen jonge erfgoedprofessionals samen rondom een actuele gebiedsontwikkeling. Het toneel was het Zomerhofkwartier (ZOHO), een levendig woon-werk-maakgebied dichtbij het Rotterdamse stadscentrum.
De entree van ZOHO, alias het Zomerhofkwartier
Siënna Veelders van STIPO, gespecialiseerd in placemaking en coauteur van het boek ‘De Stad op ooghoogte’ verwelkomde de 14 deelnemers aan de Erfgoed hack in het kantoor van STIPO middenin ZOHO. Het adviesbureau is al vanaf 2013 in het gebied betrokken bij de beweging om ZOHO aantrekkelijker te maken voor andere ondernemers en bezoekers.
In de afgelopen jaren zijn veel plinten open gemaakt en is de openbare ruimte verbeterd met een buurtpark, regentuin en parklets (zitplekken die bezit nemen van een parkeerplaats). Ook zijn er meer bestemmingen toegevoegd aan het gebied, zoals een veganistisch restaurant in een oude treinwagon, een fietswerkplaats en een hostel.
Met deze revitalisering beweegt ZOHO naar een grotere transformatie toe: woningcorporatie Havensteder verkoopt namelijk in overleg met de gemeente in een tender al haar vastgoed in de buurt, dat bestaat uit de bedrijfsgebouwen die het gebied in de afgelopen jaren een smoel hebben gegeven.
Eigenaarschap of marketinginstrument
De Erfgoed hack nam de deelnemers op 9 oktober mee in de Tijdmachine. De door STIPO ontwikkelde werkmethode nodigt uit om in gedachten terug in de tijd te gaan. Met de bedoeling om verschillende tijdlagen aan te boren en daarmee verhalen van de geleefde geschiedenissen boven water te halen, ook al zijn die ongelijksoortig of zelf tegenstrijdig.
De Tijdmachine is ontwikkeld om stakeholders zoals bewoners, eigenaren, gemeente en ondernemers te betrekken bij naderende veranderingen. Die verhalen vormen een aanvulling op bestaande, dominante verhalen, die vaak als marketinginstrument dienen. Denk aan Rotterdam als ‘de’ Architectuurstad, Amsterdam als ‘de’ stad van de Gouden Eeuw en Eindhoven als product van Philips. De reductie tot één perspectief kan leiden tot een vlak en betekenisloos beeld waar de lokale gemeenschap geen échte binding mee heeft.
In de groentetuin in het hart van ZOHO
Ilya Lindhout en Lotte Hopstaken ontwikkelden de Tijdmachine tijdens de afronding van hun studie aan de Reinwardt Academie samen met STIPO. Sindsdien is de methode een aantal keer door hen getest, van een monumentale watertoren in Hengelo tot de kantorenwijk Rhijnhuizen in Nieuwegein. In alle gevallen was de aanleiding een (verwachte) herontwikkeling van de plek met een verandering in functie en demografie als gevolg.
De makers zien het in kaart brengen en betrekken van stakeholders als een noodzakelijke stap in zo’n veranderproces. Dat nodigt deelnemers uit de ziel van de plek in hun woorden bloot te leggen en mede-eigenaar te worden van een veranderopgave. Dit gebeurt in de vorm van het samen creëren van een tijdlijn, gevuld met hun herinneringen, beelden, verhalen, emoties of zelfs mythen. Maar ook door onderzoek te doen naar de feiten van de plek die de context van deze herinneringen en verhalen schept.
De Tijdmachine in werking
Vijf geformuleerde perspectieven geven de tijdlijn structuur: de gebouwde omgeving, de reputatie van het gebied en de sociale, politieke en economische context. De optelsom van elementen van de tijdlijn is voer voor gesprek tussen de verschillende deelnemers over de vraag wat dé belangrijkste verhalen uit de tijdlijn in hun ogen zijn, met een waardenpaspoort als uitkomst van het gesprek.
Bewustwording van de geleefde geschiedenis van een plek is een oefening die parallel aan het, meer gangbare, cultuurhistorisch bronnenonderzoek kan plaatsvinden. Het verschil is dat het voorsorteert op een actieve en betrokken rol van stakeholders in een toekomstig proces van herontwikkeling – of het nu om een gebouw, een straat, een gebied of een hele stad gaat. En het biedt gemeenten, ontwikkelaars of woningcorporaties de mogelijkheid met de uitkomst van de workshop samen met bewoners en ondernemers verder aan de slag te gaan.
Burgemeester Thomassen bij de opening van de Banketbakkersvakschool (1965, beeld: het Nationaal Archief)
Bestaande verhaallijnen, anekdotes en geschiedenissen die al waarde bezitten, kunnen als gedeelde waarden geïdentificeerd worden. Deze co-creatieve aanpak kan op den duur leiden tot waardestijging van het vastgoed, maar versterkt in elk geval de emotionele betrokkenheid van bewoners en ondernemers bij grote veranderingen in hun omgeving.
Wat kan de Tijdmachine voor ZOHO opleveren?
Op 9 oktober stapten niet de bewoners en ondernemers uit ZOHO, maar een groep erfgoedprofessionals aan boord van de Tijdmachine. De deelnemers konden zo aan de methode proeven. Het leverde een verkenning op hoe ZOHO zich volgens vijf perspectieven in de tijd heeft ontwikkeld en wat dat voor de toekomst van het gebied betekent. Twee voorbeelden:
In ZOHO kwam de gebouwde omgeving die stamt uit de decennia na de oorlog als waardevol perspectief naar voren. Veel van de architectuur (en op enkele plekken ook beeldende kunst) van de wederopbouw is nog aanwezig. In de jaren na de oorlog moest snel gebouwd worden om in bedrijfshuisvesting te voorzien voor Rotterdamse bedrijven die dakloos waren door het bombardement. Hoewel in ZOHO geen beschermde monumenten staan, is dit geen reden om er rücksichtslos te werk te gaan.
Geen enkele plek is immers een schone lei, ook al is het een weiland, een leegstaand kantorengebied of een braakliggend stuk grond. De vaak diepe, voor industriële processen gebouwde betonnen structuren, krijgen in de binnenkort te verschijnen Cultuurhistorische verkenning over het gebied, veel aandacht. Architectuurhistoricus Amanda Terpstra werkte aan de beschrijving van deze panden als onderdeel van de Cultuurhistorische verkenning en bracht de bijzondere bedrijfsgeschiedenissen die achter deze panden schuilgaan, met verhalen tot leven. Zo werd in 1965 een banketbakkersschool geopend, die nog altijd als Horecavakschool bestaat en betrokken is in de gebiedstransformatie.
Tijdlijn ZOHO met toevoegingen deelnemers Erfgoed Hack
Het andere waardevolle perspectief zat in de sociale sfeer. In een aantal van de bedrijfspanden is in de laatste jaren geïnvesteerd door diverse gebruikers, variërend van maakbedrijven, yogastudio’s, materialendatabanken tot kerkgemeenschappen. Zowel in plinten en gevels van gebouwen als in de openbare ruimte. Uit deze community is de stichting ZOHO Citizens voortgekomen, die een rol heeft in de naderende tender.
Architectuurhistoricus Joosje van Geest is bestuurslid van ZOHO Citizens en constateert dat ondernemers en instellingen uit het gebied door middel van bijeenkomsten en onderlinge samenwerking een sterk netwerk hebben gevormd. Dit leverde op de tijdlijn van de Tijdmachine waardering op voor de periode van de afgelopen vijf jaar, met de nadruk op immateriële waarden die aan de gebruikers zijn toe te rekenen, zoals het tonen van de buurt aan de buitenwereld (open plinten en de letters ZOHO op het dak), het formuleren van de ZOHO-principes en de energie en toegenomen vitaliteit die de vele bijeenkomsten in het gebied opleveren. Dit in tegenstelling tot de ‘donkere’ jaren tachtig en negentig, toen de buurt als het ware als blinde vlek in de stad fungeerde en vanwege gevoelens van onveiligheid door velen ontweken werd.
Aan de hand van deze ingangen kwamen de deelnemers aan de Erfgoed hack op een aantal vragen uit, zoals: hoe kan erfgoed als inspiratie voor het herontwerp voor de transformatie dienen? En als insteek voor het realiseren van maatschappelijke (meer)waarde? Antwoorden op deze en andere vragen zullen in de tender die Havensteder en de gemeente Rotterdam binnenkort uitschrijven, beantwoord moeten worden.
Fragment tijdlijn ZOHO rond 1945
Wat is een Erfgoed Hack?
Platform VOER richt zich met de kleinschalige Erfgoed hacks op jonge professionals die met erfgoed in gebiedsontwikkelingen te maken hebben. De bijeenkomsten zijn kleinschalig, telkens op een andere locatie waar iets gaat veranderen waarin erfgoed een factor is. Door middel van een korte brainstorm of workshop biedt Platform VOER in samenwerking met een lokaal opererende partij een handreiking aan bij het gebied betrokken stakeholders aan. De eerste Erfgoed hack vond op 26 juni plaats in de Centrale Markthal in Amsterdam, onderdeel van de gebiedsontwikkeling Marktkwartier. Eigenaar BOEi bood een kijkje achter de schermen, de deelnemers wisselen ideeën uit over de uitdagingen die de integratie van erfgoed in de herstructurering tot woon-werkgebied met zich meebrengt.
Zelf in de Tijdmachine stappen? Dat kan!
Kom dan op 8 november in Amersfoort naar het Nationaal Monumentencongres. Eén van de zes workshops van het congres gaat namelijk over ‘De Tijdmachine als tool bij het nieuwe herbestemmen’, georganiseerd door Platform VOER en STIPO in samenwerking met de gemeente Amersfoort en het Nationaal Restauratiefonds. De methode wordt dan losgelaten op De Nieuwe Stad, een gemengd woon-werkgebied in Amersfoort. Lees hier meer over de sessie.
—
Deelnemers Erfgoed Hack ZOHO: Menje Almekinders, Rosanne Bruinsma, Suzanne ter Harmsel, Gábor Kozijn, Marit van Dijk, Joosje van Geest, Nick Stallen, Amanda Terpstra, Karianne Vandenbroucke, Daan Veelers, Matthijs Witte en Benjo Zwarteveen.
Organisatie: Sienna Veelders (STIPO), Ilya Lindhout, Lotte Hopstaken en Teun van den Ende (Platform VOER). Meer weten over de Tijdmachine? ">Neem dan contact op met Siënna Veelders van STIPO.
Bronnen
- Lindhout, I: The Time Machine, a journey through time (17 augustus 2018)
- ZOHO Citizens: ZOHO Principes
