Reflectie op de Week van het Lege Gebouw 2017, Soesterberg
De Week van het Lege Gebouw kan je opvatten als een oefening in het ‘zorgvuldig vullen’: hoeveel draagkracht bezit een plek? Tot hoe ver kan je een gebouw volladen met programma? Hoe reageert de omgeving erop? De ‘WvhLG’ is een spannende en intensieve zoektocht naar een nieuw evenwicht voor een tweede leven na een periode van leegstand.
Schaakwedstrijd in het Officierscasino. Bron: Soester Courant, 9 Oktober 2015
Het Officierscasino in Soesterberg vormde het onderwerp van gesprek tussen 18 en 22 mei 2017. Totdat het Rijksvastgoedbedrijf een nieuwe eigenaar voor het gebouw heeft gevonden is er ruimte om te experimenteren. De lokale gemeenschap leent het gebouw al een tijdje voor kleinschalige activiteiten. H-teamlid en directeur van ANNA Vastgoed en Cultuur Willemijn de Boer is tijdelijk beheerder van het gebouw en bood het pand als studieobject aan onderzoeksinstituut CLUE+ van de Vrije Universiteit Amsterdam, de initiatoefnemer en organisator van de WvhLG 2017.
De opzet van de Week van de Lege gebouw is eigenlijk heel simpel: je sluit jezelf met een groepje lotgenoten vijf dagen lang op in een leeg gebouw en aan het eind presenteer je in 10 minuten zo overtuigend mogelijk je voorstel aan een vakjury. Zo’n 50 studenten en docenten bieden elkaar vijf dagen lang ‘denkruimte’ voor het ontwikkelen van concepten voor herontwikkeling. Ideeën die je in de praktijk niet zo snel zal tegenkomen, omdat ze niet gehinderd worden door de financiële ‘logica’ van de vastgoedmarkt en vaak vanuit locatie gebonden strategieën ontstaan.
Want…welke ontwikkelaar kampeert er nou vijf dagen lang in de buurt van een leeg gebouw? De studenten deden het. Wie maakt er een vlog om een herbestemming aan de man te brengen? De studenten deden het. Wie zaagt er een gat in een monumentale gevel? De studenten deden het (nou ja, niet echt natuurlijk…).
Deelnemers Week van het Lege gebouw verkennen de omgeving
Vliegbasis van de veldleeuwerik
In 2017 vond de vijfdaagse na vier edities in Den Haag (2x) en Amsterdam (2x) voor het eerst plaats in een pand buiten de stad: in Soesterberg, een gemeenschap van iets meer dan 6.000 inwoners. Het Duitse leger bouwde in het midden van het dorp in 1941 een ‘Soldatenheim’, de Duitse benaming voor het Officierscasino. Het ‘militair tehuis’ bood plek aan de soldaten die op de vliegbasis Soesterberg gelegerd waren. Het verhaal gaat dat het gebouw een geschenk was van Göring aan generaal Christiansen. Er zijn foto’s bewaarde gebleven van de ontvangsthal waar banieren hingen met hakenkruizen met daaronder een buste van de Führer. Een enorme balzaal bood plaats aan concerten en propagandistische toespraken en filmvertoningen. In de kelder was een kegelbaan én commandocentrum ingericht.
Als gevolg van de Koude Oorlog en de dreiging vanuit de toenmalige USSR, werd besloten om in Europa de luchtstrijdkrachten te versterken. In 1954 kreeg Soesterberg de functie van NAVO-basis en trok het Amerikaanse leger in de vliegbasis. Zij zouden tot 1994 in Soesterberg blijven en hun stempel op de dorpsgemeenschap drukken. De aanwezigheid van de Amerikanen betekende ook dat de Russische geheime politie (KGB) in Soesterberg een oogje in het zeil hield (!). De vliegbasis is tien jaar geleden ontmanteld. Van het roerige verleden is tegenwoordig menig voorbijganger zich niet bewust, het dorp is namelijk een oase van rust. Je zou het zelfs saai kunnen noemen. En dat op slechts 13 kilometer van de Domtoren.
Eind 2014 kreeg het enorme Nationaal Militair Museum een plek aan de verlaten landingsbaan waarvoor veel (dag)toerisme aan de rand van Soesterberg is ontstaan. Maar in de directe omgeving overheerst de stilte. Na sluiting van de vliegbasis is een uniek natuurgebied ontstaan waar één vogelsoort wordt gekoesterd als een soort heilige: langs de landingsbaan broedt ieder jaar een populatie van 130 tot 160 veldleeuweriken. Deze vogels komen op weinig plekken in Nederland tot broeden en zijn zeer gevoelig voor verstoring. Tussen 15 maart en 15 augustus sluit het Utrechts Landschap de landingsbaan daarom af voor bezoekers.
bezoek aan Park Vliegbasis Soesterberg, Week van het Lege gebouw 2017 Soesterberg
Toekomst voor Soesterberg
Op ruim 1 km afstand van de landingsbaan ligt het Officierscasino, waar de studenten in multidisciplinaire teams studeerden op de karakteristieken van de locatie. Het gebouw biedt genoeg historische ‘bagage’ om eindeloos op te studeren. Maar na lezingen van ontwerpers Ronald Rietveld (RAAAF) en Christian Mayer (Raumlabor), wandelingen, fietstochtjes, gesprekken met omwonenden en met elkaar, raken de studenten vooral begeistert door de geschiedenis van de vliegbasis.
Drie van de zes teams leggen in hun plan voor herbestemming letterlijk een verband naar de luchtvaartgeschiedenis. De ‘publiekstrekkers’ verschillen van aerodynamische uitkijktorens voor dagtoeristen tot een ontmoetingsplek waar researchafdelingen van luchtvaartbedrijven met ecologen samenwerken. Andere referenties zijn het maken zichtlijnen tussen Officierscasino en landingsbaan of het doortrekken van de grafische laag van gele pijlen die de ingang van het Nationaal Militair Museum markeren.
Teams aan het werk in het Officierscasino
Sommige ideeën ontstaan vanuit het hergebruik van de bestaande ’hardware’. Die ideeën ontstaan in de loop van de week, als een batterij experts de teams als sparringpartners in hun werkkamers bezoekt. Ondernemer Carel Bense vertelt over het concept ‘solar runway’, waarmee je met buizen onder het zwarte asfalt gemakkelijk warmte opwekt voor naburige woningen. Bense is bezig het idee met andere ondernemers voor elkaar te krijgen.
Maar de studenten lijken naast deze praktisch uitvoerbare ideeën vooral geïnteresseerd in het creëren van maatschappelijke meerwaarde. Daarvoor moeten nieuwe verbanden worden getrokken. ‘Team Eenzaamheid’ stelt voor om van het Officierscasino een ontmoetingsplek te maken die generaties met elkaar verbindt, een soort verpleeghuis nieuwe stijl. In plaats van versleten termen als ‘dagverzorging’ of ‘kantine’ te gebruiken, is het gebouw langs een ‘droomlijn’ ingedeeld in trefpunten als het ‘Combuis’, de ‘Pupillenbunker’ en ‘Generaal Lokaal’. Studenten in de naburige woningen krijgen een korting op hun huur als ze een paar uur per in de week buddy voor een oudje zijn. Een ander team met internationale studenten presenteert een plan dat inzet op het bieden van uiteenlopende belevingen zoals een escape room geïnspireerd op het verleden van de plek. Voor de lokale bevolking bevindt zich in de balzaal, het hart van het gebouw, een gemeenschapshuis waar een XL-formaat schaakbord voorbijgangers moet trekken.
Geen woorden maar sommen
Een medewerker van de Provincie Utrecht maakt de studenten duidelijk dat de aantrekkingskracht van het gebied vooral in de begrippen rust en natuur zit. Een team stelt daarom een (rustig) weekendje Soesterberg voor als business-case: je kunt straks ontspannen, eten en overnachten in het voormalige Officierscasino. Het plan moet fietsers en wandelaars in de Utrechtse Heuvelrug naar Soesterberg lokken. Het team ‘Natuurpodium’ trekt het idee in het extreem door ruimte te geven aan de natuur om het gebouw op den duur helemaal over te laten nemen. Althans, in woorden, want een schets of visualisatie van de gedroomde ‘groene herbestemming’ ontbreekt.
Teams aan het werk op de 1e verdieping van het Officierscasino
Het is niet het enige team dat het plan vooral met woorden tot leven wekt. Behalve dat er weinig geschetst en getekend is, blijkt ook het gebrek aan studenten met interesse in vastgoed, met als gevolg dat er in geen enkel voorstel een rekensom opgenomen is. En dat is een groot gemis als het op herbestemmen aankomt. Financiële knowhow speelt in de praktijk van hergebruik van erfgoed een niet te onderschatten rol.
Hoofdsponsor van de Week van het Lege Gebouw 2017, CONSULT, is ondanks de ontbrekende vastgoedkennis onder de indruk van de variatie aan plannen. De projectontwikkelaar realiseert zich dat het niet het hoogste doel van de onderwijsweek is om realiseerbare plannen te ontwerpen. Wat telt is dat er uit de voorstellen een sensitiviteit rondom hergebruik spreekt, zowel in fysieke als in maatschappelijke zin. De financiële onderbouwing mag dan in de praktijk vaak de doorslag geven, het gaat ook ‘in het echt’ in de eerste plaats om het doel dat je met een investering dient.
Uit de houding van deze nieuwe generatie blijkt dat zij maatschappelijke thema’s centraal stelt. Bijvoorbeeld door eenzaamheid tegen te gaan, verdere opwarming van de aarde te voorkomen, of gemeenschappen aantrekkelijke (publieke) ruimtes te bieden om met elkaar samen te werken. Wie had ooit gedacht dat een door de Nazi’s gebouwd Soldatenheim zich daarvoor zou lenen…
De vijfde editie van de Week van het Lege gebouw vond plaats van 18 t/m 22 mei 2017 . Op weekvanhetlegegebouw.nl zijn artikelen, foto’s en interviews te vinden met deelnemers aan alle vijf de edities (2013 t/m 2017) van de onderwijsweek.
De Week van het Lege Gebouw, editie 2017, is een initiatief van Onderzoeksinstituut CLUE+ / Vrije Universiteit (Master Heritage Studies) en is mede mogelijk gemaakt door:
- CONSULT
- ANNA Vastgoed & Cultuur
- Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
- Provincie Utrecht
Voor meer beelden en informatie over het Officierscasino, zie de sites ANNA’s Casino (van tijdelijk beheerder ANNA Vastgoed en Cultuur) en Biedboek.nl (van de eigenaar het Rijksvastgoedbedrijf)
Van dit artikel is een ingekorte versie verschenen op de site van het Herbestemmingsteam, dat elk jaar deelneemt aan de Week van het Lege gebouw.
