Dissonantie binnen erfgoed is een nog weinig onderzocht fenomeen. Desalniettemin is het belangrijk om de werking ervan goed te doorgronden, om er beter mee om te kunnen gaan.
Dissonant erfgoed raakt gevoelige snaren en brengt daarmee wringende, of dissonante, tonen voort. Het speelt op bij erfgoed dat herinnert aan een pijnlijk verleden. De herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog in Nederland komen ons wellicht het meest bekend voor. Dit artikel is geschreven vanuit een fascinatie voor erfgoed dat niet alleen maar positieve associaties oproept en vanuit de overtuiging dat dit erfgoed een breed maatschappelijk doel kan dienen.
Hoofdpoort van Kasteel de Goede Hoop
Erfgoed als koopwaar
Om dissonant erfgoed te begrijpen, moet je erfgoed kunnen zien als een soort koopwaar van een persoon of een groep. Het wordt op de markt gezet om geld op te leveren, vanwege de culturele of maatschappelijke waarde of om een politiek statement ermee te maken. Door deze marktwerking zijn er constante veranderingen in vraag en aanbod, eigenaars en consumenten. Hierdoor kan het erfgoed en daarmee de betekenis ervan anders op de markt gezet worden. Sterker nog, de betekenis kan gemanipuleerd worden. Door veranderingen in politieke context, economische omstandigheden of in een samenleving met culturele conflicten, kan de betekenis van erfgoed onder druk komen te staan, waardoor het dissonant erfgoed wordt.
Kasteel de Goede Hoop
Een goed voorbeeld van dissonant erfgoed is het Kasteel de Goede Hoop in het centrum van Kaapstad. Het kasteel heeft zeer verschillende betekenissen gehad in zijn 350-jarig bestaan. Het is oorspronkelijk gebouwd als fort, om de baai te beschermen tegen vijanden vanaf zee en vanuit het binnenland. Voor een groot gedeelte van de geschiedenis had dit fort een betekenis als machts- en bestuurscentrum om te imponeren en te beschermen. Ten tijde van het apartheid regime is het kasteel als decor gebruikt voor het Van Riebeeck Festival in 1952. Het kasteel werd tentoongesteld als symbool van de koloniale macht, met het vieren van de witte cultuur als doel. De betekenis werd door het regime gemanipuleerd om te propageren.
De “Kat” in het kasteel gebruikt als decor voor het Van Riebeeck Festival in 1952, afbeelding wordt gebruikt in Witz’ boek ‘Apartheid Festival’
Momenteel wordt het gebruikt als kantoor en archief van de Zuid-Afrikaanse defensie (SADF). Daarnaast zijn er twee musea in het gebouw gevestigd, een militair historisch museum en een kunstmuseum. Hoewel het gebouw openbaar is, spreekt het niet alle bevolkingsgroepen van Zuid-Afrika aan. Velen nemen nog steeds aanstoot aan de manier waarop het gebouw in het verleden is gebruikt. Dat het nog steeds door defensie behandeld wordt als een prestige object geeft een scheef signaal af, terwijl het de bedoeling is van het fort een openbare plek te maken waar alle inwoners van Kaapstad zich op hun gemak voelen.
Door de veranderde politieke context in het land na de afschaffing van de apartheid, heeft het gebouw zijn laatste uiting van macht verloren. Tegelijkertijd ligt het gebouw centraal in Kaapstad, waardoor het een belangrijke positie in het dagelijks stadsleven inneemt. Hoe kun je dit voorbeeld van dissonant erfgoed betekenis geven voor iedere inwoner van Kaapstad?
Het kasteel met het centrum van Kaapstad
In 1996, bij de heropening van het National 1820 Settlers Monument in Grahamstown gaf toenmalig president Nelson Mandela deze speech (zie ook de gehele tekst):
“Er zijn monumenten die een kritische blik werpen op de geschiedenis; die verlichting brengen over die geschiedenis en haar transformeren binnen een deel van onze maatschappij; die hun oorspronkelijke traditie mengen met de rijke diversiteit van de culturen van Zuid-Afrika. Deze monumenten, wanneer zij succesvol zijn, vormen zowel een baken voor de toekomst, als een herinnering uit het verleden.”
Een nieuwe betekenis gaat volgens Mandela over het mengen van de oorspronkelijke tradities met de waarden van nu. Erfgoed dat dus niet de groepen in de samenleving uiteen drijft, maar ze samenbrengt.
Dissonant erfgoed in Nederland
Hoewel we in Nederland positief zijn over het behoud van erfgoed in het algemeen, kunnen de discussies hoog oplopen als het gaat om bijvoorbeeld het Sinterklaasfeest als cultureel erfgoed. Hetzelfde erfgoed heeft voor de één een geheel andere betekenis dan voor de ander. Het legt onderlinge verdeeldheid en scheve verhoudingen in de maatschappij bloot.
In het geval van ‘ons’ erfgoed van de Tweede Wereldoorlog scharen we ons vooralsnog redelijk eensgezind achter de slachtoffers van de bezetting. Het doel is vaak educatief, mooi uitgedrukt in het woord Mahnmal: een monument om je erop te wijzen (manen) dat zoiets als dit nooit meer mag gebeuren. Deze beladen plekken zetten slachtoffers van deze verschrikkingen echter lijnrecht tegenover de daders, waarbij het beleren soms belangrijker wordt dan het verzoenen.
In 2015 is nog altijd sprake van militaire aanwezigheid in het fort
Conclusie en aanbevelingen
Zaken die ons herinneren aan wandaden uit het verleden leggen verschillende opvattingen in de maatschappij soms pijnlijk bloot. Er zijn geen universeel gedragen waarden aan het erfgoed te koppelen. In Zuid-Afrika is mij duidelijk geworden dat als je dit erfgoed succesvol wilt gebruiken en doorgeven aan de volgende generaties, dissonantie een fenomeen is waar je niet omheen kunt.
Zodra er sprake is van dissonant erfgoed, moet er zorgvuldiger met het erfgoed om worden gegaan. Je kunt bij een voormalig concentratiekamp of een nazibunker niet direct tevreden zijn als er een nieuwe bestemming voor is gevonden als loftwoningen of hip restaurant. Het gebruik om het gebruik is niet afdoende.
Het is van belang om goed te onderzoeken wat voor positie het dissonante erfgoed inneemt in de maatschappij, zowel immaterieel (in het gedachtegoed) als fysiek (locatie in de openbare ruimte). Kijk goed of je op beide vlakken bijdraagt aan segregatie of integratie met je bedoelingen voor het erfgoed. Laat bij een herbestemmingsopgave waarin dissonantie een rol speelt, zien hoe je bent omgegaan met de positie van het erfgoed in de maatschappij. Hierbij is het zelfs mogelijk te ‘breken’ met het verleden om een de deur open te zetten naar een hoopvolle toekomst.
Benjo Zwarteveen schreef dit artikel n.a.v. zijn afstudeeronderzoek aan de TU Delft, Master Architectuur. Wie geïnteresseerd is in dissonant erfgoed, Ashworth & Tunbridge beschreven dit begrip vanuit de theorie, waarop veel andere publicaties voortgeborduurd hebben. Het Van Riebeeck-festival in 1952 is beschreven in de publicatie ‘The Apartheid Festival’ van Leslie Witz.
